عروسک های بومی چه میراثی را نشان می دهند؟

همه مبارک را می شناسند. دارا و سارا هم همینطور. مبارک سیاه پوست است و لباس قرمز بر تن دارد، او را با چند تار روی صحنه می برند، چنان شوخ طبع و شیرین زبان است که دل همه برایش آب می شود. او صدایی مانند سوتک دارد و معمولاً آشکارا و با طنز با مشکلات جامعه شوخی می کند. این عروسک به مرور زمان محو و ناپدید نشد.

اما عروسک های دارا و سارا توسط کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان در سال ۱۳۵۹ تولید و به عنوان عروسک های ملی به بازار عرضه شد. هیچ اتفاقی نیفتاد تا بازار را به رقبای خود واگذار کند. کارشناسان معتقدند؛ در حالی که این دو عروسک در فرهنگ ایرانی نمی گنجد; اما عروسک هایی هم هستند که ریشه در فرهنگ و آیین های غنی کشورمان دارند که می توانند بخشی از آن را در هر خانه ای نگه دارند. اگرچه برخی از عروسک های بومی ثبت ملی شده اند، اما چندان شناخته شده نیستند.

عروسک های ساخته شده از گل و چوب

اگرچه هر نقطه از کشور ما مختص یک قوم با فرهنگ و مذهب خاص خود است، اما عروسک خاصی به نمایندگی از کشور ما هرگز در کشورهای دیگر ارائه نشده است. در همین حال، بسیاری از کشورها عروسک های سنتی خود را معرفی کرده اند: کوکشی، عروسک معروف ژاپن، کچینا، عروسک بومی قبیله هوپی، روسیه عروسک ماتریوشکا، جمهوری دومینیکن عروسک بابی مونکاس و گوس عروسک افسانه ای است. گواتمالا

کارشناسان فرهنگی معتقدند در گذشته های دور ایرانی ها عروسک های پرمعناتری نسبت به عروسک های غربی داشتند. یکی از فعالان میراث فرهنگی می گوید: هر زمان که از میراث فرهنگی صحبت می کنیم، بیشتر ذهن ما به سمت مکان های تاریخی یا آثار هنری به جا مانده از گذشته می رود. در حالی که میراث فرهنگی هر کشور علاوه بر آثار ملموسی که از پیشینیان به جا مانده، آثار ناملموسی نیز وجود دارد که کمتر مورد توجه قرار گرفته است. مهرونش رفیع احیاگر عروسک های محلی ماهشهر می افزاید: عروسک های محلی یکی از میراث فرهنگی ناملموس کشورمان هستند که در تاریخ و نمایش فرهنگ و هنرهای سنتی نقاط مختلف کشور جایگاه ویژه ای دارند. عروسک های بومی عروسک های قدیمی هستند که سال ها توسط مادران و مادربزرگ ها ساخته می شوند. در بسیاری از مناطق افرادی هستند که این عروسک ها را می سازند و آنها تنها فعالان و بازماندگان نسلی هستند که در این بخش کار می کردند.

عروسک لیلیک و دومیک

مهرونش رفیع ترمیم کننده عروسک های محلی ماهشهری در آبان ماه ۱۳۹۶ تصمیم به احیای عروسک های ماهشهری گرفت. از آن زمان تاکنون او موفق به جمع آوری ۱۳۰ عروسک شده است. این فعال فرهنگی می گوید: خوشبختانه توانستم نمونه های قدیمی لیلیک و دومایک را پیدا کنم و بر اساس آن عروسک های محلی بندرماهشهر را احیا کردم. وی می گوید: «لیلیک» و «دومائیک» عروسک های محلی بندرماهشهر هستند که بیش از ۱۰۰ سال سابقه دارند و توسط مادران با مواد اولیه مانند چوب و پارچه ساخته می شوند. این هنرمند ماهشهری ادامه می دهد: چهره «لیلیک» طرحی ندارد اما طرح آن به صورت صلیب و نماد خورشید است و در ردیف عروسک های بی چهره قرار گرفته است.

مناطق بدر ایران بر این باورند که خداوند تنها خالق است و اوست که می تواند افراد بیافریند. بر اساس این باور مردم محلی این مناطق عروسک های بی چهره می سازند. آن طور که این فعال فرهنگی می گوید، در داستان بومی این عروسک ها، دومیک (داماد) عاشق لیلیک (عروس)، همکارش می شود. به دادگاه می رود و ازدواج می کند. بعد از مدتی این دو عروسک بچه دار می شوند و نوزاد متولد شده بی نام است. اسمش را رودک گذاشتم. در واقع یک نمایشنامه نانوشته به نام زندگی است که دختران با بازی با این عروسک ها زندگی را تمرین می کردند.

عروسک بیگ و BBKg

عروسک لعل بیگ عروسک بختیاری است; عروس ساکتی که حرف نمی زند. از گندم درست می شود و نمادی از رفاه است. عروسک دیگر “BBQG” است. این عروسک ها در منطقه عشایری چهارمحال و بختیاری هستند که احیا و ثبت شده اند. این فعال فرهنگی می گوید: چون این عروسک ها به بازار عرضه نمی شوند، مردم آن ها را نمی شناسند و استقبال نمی کنند. اما اگر به آنها معنا داده شود و داستان های راویان این عروسک ها را بشنوند، داستان ها را بشنوند و ریشه آنها را بفهمند، متوجه خواهند شد که در گذشته چه اتفاقی افتاده است.

به گفته او حتی بچه ها هم بلافاصله این عروسک ها را دوست دارند. یعنی شکل و شمایل عروسک برایشان مهم نیست و بچه هایی که دست به باربی و هزاران عروسک خاص می زنند، پس از شنیدن داستان هایشان، با عشق از آنها استقبال می کنند. این باعث می شود که به نوعی با فرهنگ اجداد خود ارتباط برقرار کنند.

عروسک بازیگوش

می گویند دختران بختیاری که زود ازدواج می کنند; عروسکی به نام «بازبازک» را در جهیزیه خود حمل می کردند و حتی آن را به دختر اول خود هدیه می دادند و بیشتر هدایای پدربزرگ و مادربزرگ به فرزندانشان بازارچه بود که سوغاتی هم محسوب می شود. این هنرمند می گوید: عروسک بازبازک نوعی عروسک نمایشی ایل بختیاری است. «باز» برگرفته از مفهوم بازی است و «باز» و بازی در فرهنگ ایرانی به حرکت موزون معروف است و حرف «ک» نیز مفهومی تصغیری است. به گفته این فعال فرهنگی، عروسک بازبازک یک نوازنده کوچک است، عروسکی که حرکت و عملکرد دارد و بیشتر برای بازی، تفریح ​​و سرگرمی ساخته شده است. رفیع معتقد است این استان نیازمند موزه عروسک است. امروزه در دنیا گردشگری فرهنگی یکی از انواع گردشگری محسوب می شود که یکی از زمینه های توسعه این نوع گردشگری موزه ای است. عروسک های محلی ظرفیت خوبی برای گردشگری استان محسوب می شود که اگر به آن اهمیت داده شود گزینه خوبی برای جذب گردشگر است.

کشت

فرهاد دراری، کارشناس گردشگری و فعال میراث فرهنگی نیز می گوید: عروسک و مجسمه یکی از داستان نویسان گذشته است و یکی از قدیمی ترین هنرهای بشری به شمار می رود. وی به عروسک محلی شوشتر اشاره می کند و می گوید: عروسک «ب» در فهرست میراث فرهنگی ناملموس ملی به ثبت رسیده است. به گفته وی، این عروسک پنجمین عروسک ثبت شده خوزستان است. عروسک لیلیک بازبازک با استان چهارمحال و بختیاری و پی دزفول و عروسک مربوط به هندیجان و این عروسک پنجمین عروسک ثبت ملی است. به گفته وی، نیاز به تشکیل انجمنی در استان خوزستان و سایر شهرستان های علاقه مند به احیای عروسک های غیرقابل بافت و ساخت وجود دارد. مجتبی گشتونی فعال میراث فرهنگی خوزستان نیز با بیان اینکه هر عروسکی داستانی دارد و باید داستان، افسانه و فلسفه وجودی هر عروسک را روایت کرد و مسیر گردشگری هر عروسک را برای دسترسی بهتر مشخص کرد. حدود ۱۰۰ عروسک از جمله «بازبازک»، «شلی»، «بیدزفول»، «بیشوشتر»، «لب گتونیه»، «بیگک هندیجان» و «لب آبادان شادگان» در کتاب ارائه شده است. به گفته مجتبی گزتونی، هدف از این فعالیت ارائه عروسک های بومی خوزستان است. در این زمینه برنامه ای برای ارائه عروسک های محلی چغازنبیل تدارک دیده شد و هر عروسک با داستان و افسانه خاص خود ارائه شد. وی معتقد است: با ثبت ملی برخی از عروسک ها در مرحله احیا، به سمت تولید و رونق بازار حرکت می کنیم.

منبع: ایران