آداب اجرای عید نوروز; از پایکوبی و هلهله تا بازگشت مردگان

نوروز اما بیشترین تأثیر را بر ساکنان فلات ایران داشته است و برخی اسناد حاکی از سرایت آن از آن منطقه و گسترش آن به فرهنگ های دیگر است. عده ای برعکس را باور دارند و فکر می کنند که از مناطق دیگر به فلات ایران آمده است. گرچه در دو رویداد مهم – که قطعاً مربوط به دوره کشاورزی است – در اکثر قبایل و ساکنان هند و غرب آسیا مشاهده شده است. اولی جشن باززایی زمین و آسمان در بهار و دوم جشن خلقت در اواخر تابستان و اوایل پاییز (که در ایران به آن مهرگان می گوییم) جشنی که با برداشت محصول همراه است. این دو زمان در تقویم کشاورزی بسیار مهم است، یکی زمانی که جهان و گیاه دوباره از خاک بیرون می آید و دوره ای که دوباره به خواب فصلی می رود. این دو چیز برای افرادی که هزاران سال پیش زندگی می کردند و تمام زندگی آنها به آن وابسته بود بسیار مهم است. به همین دلیل است که همه عناصر مربوط به تولد و بیداری طبیعت در دوره هایی مقدس می شوند. از خورشید، باران، زمین و… که از عناصر باروری هستند.

در واژگونی های فرهنگی، بسیاری از آیین ها عناصری را از یکدیگر وام می گیرند، آیین ها برای بقا باید تکرار شوند و اسطوره تبدیل به نمایش می شود و حالتی تکراری پیدا می کند. آیین های نمایشی تقریباً با این تکرارها شکل می گیرند.

از کشف آتش تا بازسازی زمین در یک چرخه تکراری

آیین‌های اجرای دسته‌بندی عمومی دو نوع اجرا دارند. یکی با مشارکت همه و دیگری با اجرای گروهی خاص. مثلاً در اجرای تعزیه، گروهی خاص از صحنه و سکو رونوشت می گیرند و به اجرای مراسم می پردازند. در آیین های نمایشی مانند چهاربانسوری که سرشار از حکمت دینی است، همه مردم یک شهر یا روستا در آن شرکت می کنند و منش و رفتار خود را رها می کنند و ایفای نقش می کنند. مثلاً در آیین ملاقه افراد بدون نیاز به صحنه و فیلمنامه و غیره در نقشی ظاهر می شوند و در کوچه و خیابان خانه ها را می کوبند و شیرینی و تخمه می خواهند و … یا در آیینی مانند تا شما به فال گوش می دهید – که در چهاربانسوری هم اتفاق می افتد – مردم پشت کوچه ها و معابر می مانند تا از حرف های مردم نصیحت و نصیحت کنند. پس از اسلام و در سفرهای فرهنگی خود، اگر فالگیر کوشا و اقبال می کرد، ممکن بود با حضرت خضر ملاقات کند یا کلام و حدیثی از او دریافت کند که راه روز و سال او را باز کند.

نوروز آیین های تکراری نیز دارد که قبل از شروع سال نو آغاز می شود. البته آیین تجدید حیات و جشن باز شدن آتش در ایران ارتباط تنگاتنگی دارد و در چارچوب یک جشن انجام می شود. جشنی که ما به نام چهاربانسوری می شناسیم، جشنی است برای کشف آتش یا هدیه آن به انسان توسط خدایان. اگرچه این آیین مستقل است و تقریباً در همه فرهنگ‌ها، اسطوره‌ها و آیین‌های نمایشی خاصی دارد، اما در ایران با جشن نوروز همراه است. زیرا کشف آتش و رام کردن جهان به وسیله آن با تقویت حیات و پیروزی بر تاریکی و شب میسر شد و در پیشرفت ابزارسازی در دوره کشاورزی و پس از آن تأثیر بسزایی داشت.

که پنج روز بیشتر نیست به قول میر نوروزی/از سیاوش تا میر نوروزی

این بیت حافظ: «کلمه ای به پرده می گویم که گلی از غنچه بیرون آید/ که پنج روز بیشتر نیست» به گفته میر نوروزی به آیینی بسیار قدیمی اشاره دارد. آیینی که مهرداد بهار که یکی از بزرگ ترین اسطوره شناسان ایران بود در عنوان آیین های نوروزی به یادگار مانده است، او را با «شهید خدا» یا «شهید شاه» پیوند می زند. کسى در آخرین روزهاى سال قربانى مى شود تا با هدیه خونش به زمین، خاک در بهار حاصلخیز و جهان با خون تازه آن شهید نو شود.

این مراسم به دو صورت اجرا می شد، یکی به صورت عزاداری (تراژیک) و دیگری به صورت خنده دار و مضحک.

شکل سوگواری این اسطوره، شاه شهید یا فدای بیداری زمین و برکت آن، اجرای هر سال سوگواره سیاوش است. شاه شهید عناصر متعددی در مورد خود دارد که مهمترین آنها جوان بودن و پاک بودن است. سیاوش که در اساطیر شاه شهید است، جدای از دوران جوانی، پاکی او در آزمون هایی مانند عبور از آتش ثابت می شود. گوهر پاک او بر همگان آشکار است و مهمتر از آن، پس از مرگش و از خون ریخته اش، دانه های گیاه می رویند. بر اساس اساطیر جایی که خون سیاوش ریخته شده، گیاه دارویی «هوم» می روید.

این شاه در یک حالت خنده دار و خنده دار این ویژگی ها را ندارد و کاملاً برعکس این شاه، او از خرد و درایت و درایت به دور است، همه دستوراتش احمقانه است و آنچه که او فرمان می دهد فقط در زمان آخر انجام می شود. پنج روز از سال میر نوروزی که تا همین اواخر در روستاهای ایران اجرا می شد، داستان مردی عامی است که بر اساس انتخاب مردم، در ۵ روز قیامت یا خمسه مسترقه یا ۵ روز آخر سال، پادشاه می شود. چه کبیسه باشد چه نباشد در این ۵ روز هرج و مرج است. او دستورات نادرست و احکام غیرقانونی می دهد و مردم با این پادشاه بازی می کنند و در روز آخر به طور نمادین او را از روستا یا شهر بیرون می کنند تا اینکه با دستورات نادرست و بی تدبیری و اغتشاشات از شهر و دیار خارج می شود. مردمی با دل روشن و با ذهنی روشن وارد سال جدید می شوند.

بعدها در تحولات و دگرگونی های فرهنگی، شمرپوش تعزیه که دستش به خون اولیای الهی و امام مقتول آغشته شده، مورد لعن و طرد شهر قرار می گیرد.

عمو نوروز و حاجی فیروز

شخصیت سیاه در هنر صحنه ایران پیوند نژادی و خونی ندارد. اگر به خاطر داشته باشید، چندی پیش سوالی مطرح شد که شخصیت های نمایشی ایرانی نسبت به سیاه پوستان تعصب دارند. با وجود احترام عمیق به بردگانی که در دوران تاریک برده داری قربانی شدند، این نکته در بن و بنیاد اشتباه است. اگرچه در قرون بعد، به ویژه در دوره قاجار، برده داری در ایران به شکل محدود رواج داشت و برخی از این جنبش های برده داری به باج گیری ختم می شد. اما تاریخ برده داری در ایران به دل آیین های باستانی راه پیدا نکرده است.

سیاه پوشان با نام های گوناگونی که در طول هزاره ها و قرن ها بر سر می گذاشتند، در واقع نمادی از زمین تیره و خاک حاصلخیز بودند و لباس های قرمز و قرمزشان نشانی از حاصلخیزی طبیعت از جمله باد، باران و آتش بود. .

سهره و سهراب و ترکیباتی از این قبیل که امروزه در چرخش زبانهای هندی و ایرانی به کار می رود، در معنای اصلی و پایه خود به معنی آب سرخ است. سرخی آب نشانه روزهای طغیان رودخانه است که با باران های سیل آسای بهاری می آید و دشت ها را حاصلخیز می کند.

سیاهی که نشان زمین و مادرش است با هیجان طبیعت دوباره بیدار می شود و می رقصد تا گیاهان در آن کاشته شود و حاصل آن برداشت شود.

۱۲ روز نشان دهنده ۱۲ ماه یا هزاره است

۱۲ روز نوروز، مراعات زندگی است، زندگان به دیدار یکدیگر می روند. مطمئناً عزیزان در زمستان سرد به خاک سپرده شده اند. در ماه هایی که تاریکی شب طولانی و روشنایی روز کوتاه است. افسردگی مردم را به زمین چسبانده است، اما نوروز بهانه ای است برای یافتن اقوام و خویشاوندان. برای زاد و ولد، قرارهای پیوند و… اما روز سیزدهم که در مراسم نوروز روز بدی به حساب می آید، روز بازگشت مردگان و روز هرج و مرج ابدی است. روزی که پایان دنیاست. جایی که مرده و زنده دوباره به هم می رسند. در کارت نوروز، روز سیزدهم روز آشوب و بازگشت مردگان است.

منبع: خبرآنلاین