تاریخچه و پیامدهای سیل از سقوط امپراتوری ساسانی تا آخرین ویرانه ها

در ایام پایانی سال که کمبود بارندگی نگرانی های بی پایانی را ایجاد کرد، بارندگی های بی سابقه منجر به جاری شدن سیل در استان سیستان و بلوچستان شد.

بارندگی هایی که از اواخر هفته اول اسفند آغاز شد خسارات زیادی به بار آورد. به گفته فاروق اعظمی نماینده سیستان و بلوچستان در شورای عالی استان، سیل به ۱۶ شهر، ۱۰۰۰ روستا و ۴۰۰ هزار نفر در جنوب این استان خسارت وارد کرده است.

به طور متوسط، سیل سالانه بیش از دو هزار نفر را می کشد و تأثیر عمده ای بر زندگی هفتاد و پنج میلیون نفر در سراسر جهان دارد.

رئیس سازمان جهاد کشاورزی سیستان و بلوچستان آخرین برآورد خسارت وارده به واحدهای تولیدی، زیرساخت‌های بخش کشاورزی استان بر اثر بارندگی‌های شدید از اسفندماه امسال را ۱۲ هزار میلیارد ریال اعلام کرد.

رئیس سازمان راهداری همچنین از برآورد خسارت بیش از ۲ هزار میلیارد تومانی در محورهای روستایی و راه های اصلی استان سیستان و بلوچستان پس از بارندگی های اخیر در آن استان خبر داد.

چند روز پس از وقوع سیل در سیستان، بسیاری نگران هستند که تغییرات اقلیمی باعث بارندگی بی سابقه و جاری شدن سیل در سایر نقاط کشور در سال آینده شود.

در رابطه با وقوع این حوادث طبیعی، مقاله ای با عنوان «شواهد و پیامدهای سیل در ایران از پیش از تاریخ تا امروز» به قلم بابک شیخ بیکلو اسلام (۱) باستان شناس نوشته شده است که بررسی آن مفید است.

نگارنده در این پژوهش به بررسی ابعاد مختلف حادثه سیل، پیامدهای ناگوار اجتماعی-اقتصادی و بهداشتی آن پرداخته و همچنین با استفاده از تحقیقات دیرینه اقلیم، باستان شناسی و تاریخی، نمونه هایی از این رویداد را ارائه کرده است که آثار مخرب گسترده ای بر جای گذاشته است. در اینجا گزیده ای از آن مقاله آمده است:

پیامدهای اجتماعی سیل؛ از گرسنگی تا مهاجرت

برخی تصور می کنند که قحطی تنها ناشی از خشکسالی یا سوء مدیریت منابع است، اما این تصور اشتباهی است، زیرا سیل می تواند زمین های کشاورزی و خاک را نیز فرسایش و نابود کند و با از بین بردن دام ها و از بین بردن محصولات کشاورزی باعث افزایش شدید قیمت ها و پیدایش زمین های کشاورزی می شود. قحطی البته از نظر ابعاد تأثیر، قحطی های ناشی از خشکسالی طولانی تر، گسترده تر و کشنده تر از قحطی های ناشی از سیل است.

علاوه بر گرسنگی و گرسنگی و علیرغم اینکه مهاجرت یکی از روش های تاب آوری و سازگاری با تغییرات اقلیمی و بلایای طبیعی مانند خشکسالی و سیل است، در واقع یکی دیگر از پیامدهای زیانبار آن است. زمانی که فراوانی بارندگی های شدید و وقوع سیلاب های عظیم و مخرب در یک منطقه افزایش یابد، بسیاری از مردم مجبور به مهاجرت می شوند. آوارگی به دلیل تخریب خانه ها، جاده ها، زیرساخت ها، زمین های کشاورزی، تلف شدن دام و همچنین ترس از سیل، اسارت در سیل و مرگ عزیزان می تواند انگیزه مهاجرت باشد.

مهاجرت های مرتبط با تغییر اقلیم (به ویژه سیل) باعث کاهش جمعیت یا حتی تخلیه کامل یک منطقه می شود که از نظر امنیتی و اقتصادی خطرناک است. همچنین مهاجرت دسته جمعی به مناطق مساعد باعث رشد نامتوازن جمعیت، اختلال در سیستم عرضه و تقاضا و بیکاری گسترده می شود و این در حالی است که مهاجران آسیب دیده از نظر اقتصادی و سلامت در شرایط مناسبی قرار ندارند و ممکن است عواقب نامطلوبی داشته باشند و حتی ممکن است منجر شوند. افزایش خشونت و تنش های سیاسی-اجتماعی.

سیل سال ۶۲۸ میلادی که در اثر طغیان رودخانه های دجله و فرات در بین النهرین رخ داد، احتمالاً یکی از دلایل اصلی سقوط سلسله ساسانی بوده است.

آسیب های جسمی و روحی

سیل به عنوان شایع ترین بلایای طبیعی منجر به اپیدمی های گسترده و مرگ و میر ناشی از بیماری در بسیاری از موارد در سراسر جهان شده است. تأثیر سیل بر جوامع بشری با موقعیت و توپوگرافی، جمعیت و ویژگی های محیطی منطقه ارتباط مستقیم دارد.

اثرات فوری سیل بر سلامتی شامل غرق شدن، جراحات، هیپوترمی و گزش حیوانات است. در میان مدت، زخم های عفونی، عوارض ناشی از جراحات، مسمومیت، سلامت روانی ضعیف، بیماری های عفونی و سوء تغذیه پیامدهای مستقیم سیل هستند. در دراز مدت، بیماری‌های مزمن، ناتوانی، سلامت روان ضعیف و بیماری‌های مرتبط با فقر، از جمله سوء تغذیه، میراث بالقوه سیل هستند.

در دهه ۱۳۳۰، سیل فاجعه باری که در مرکز چین رخ داد، باعث آواره شدن و مرگ بسیاری از مردم شد و سپس اپیدمی مرگبار طاعون گسترش یافت. به احتمال زیاد کاروان های تجاری یا لشکر سواره نظام مغول در سال ۱۳۴۶ میلادی به دلیل نزدیکی موش های سیاه حامل طاعون و مبتلایان به طاعون، این بیماری را از طریق دریای سیاه به اروپا آورده اند. در عرض یک دهه، حدود یک سوم از جمعیت اروپا از بین رفتند.

مطالعات روانشناختی نشان داده است که سیل شدید با اختلال استرس پس از سانحه و سطوح بالای اضطراب و افسردگی در قربانیان مرتبط است. PTSD با علائم ارتباط غیرارادی با گذشته، اجتناب از محرک های مرتبط با رویداد استرس زا، بی خوابی شدید و اختلال خواب بیش از یک ماه.

علائم اضطراب شامل نگرانی بیش از حد، بی قراری، تحریک پذیری، خستگی مفرط، مشکل در تمرکز، تنش عضلانی و اختلالات خواب است که کنترل آن دشوار است و علائم افسردگی شامل احساس غم و اندوه یا پوچی، از دست دادن علاقه، احساس بی ارزشی، گناه، تغییرات است. در خواب، تغییر در اشتها و مشکل در تمرکز.

زندگی هایی که سیل با خود می برد

به طور متوسط، سیل سالانه بیش از دو هزار نفر را می کشد و تأثیر عمده ای بر زندگی هفتاد و پنج میلیون نفر در سراسر جهان دارد. دلیل این امر پراکندگی جغرافیایی دشت های سیلابی رودخانه ها (مخروط آبرفتی) و سواحل کم ارتفاع است که از دیرباز برای سکونت انسان ها جذاب بوده است.

تاریخچه و پیامدهای سیل از سقوط امپراتوری ساسانی تا آخرین ویرانه ها

تفاوت در میانگین مرگ و میر برای سیلاب های مختلف (سیل رودخانه ها و رودخانه ها و سیلاب های ناگهانی) به شدت تاثیر سیل و امکان هشدار و تخلیه مربوط می شود. مقایسه انواع سیلاب ها نشان می دهد که سیل هایی مانند سونامی، شکستن سدها و سیلاب های ناگهانی با پیامدهای فیزیکی شدید و محدودیت امکانات تخلیه بیشترین میانگین مرگ و میر را به همراه دارد. شدت اثرات طغیان سواحل، رودخانه و رودخانه به ترتیب به حداقل ممکن کاهش می یابد و امکان تخلیه و نجات افزایش می یابد.

از سیل های وحشتناکی که از دوره قاجار به وقوع پیوست می توان به سیل اواسط اردیبهشت ۱۲۴۶ در تهران اشاره کرد که منجر به تخریب اموال و کشته شدن افراد زیادی شد. همچنین از اوایل سال ۱۳۱۳ خسارات و تلفات زیادی بر اثر بارندگی شدید و سیل ناگهانی در اکثر نقاط ایران وارد شده است.

سوابق تاریخی سیل های شدید در ایران

سیل سال ۶۲۸ میلادی که در اثر طغیان رودخانه های دجله و فرات در بین النهرین رخ داد، احتمالاً یکی از دلایل اصلی سقوط سلسله ساسانی بوده است. بالاذری، مورخ دوره اسلامی، وقوع این سیل عظیم را به اواخر سلطنت خسروپرویز نسبت می دهد. این رویداد نه تنها باعث مرگ فوری بسیاری از مردم شد، بلکه پیامدهای ناخوشایندی از جمله نابودی محصولات کشاورزی، قحطی، آوارگی و شیوع طاعون واگیردار و کشنده را به دنبال داشت.

این مجموعه وقایع در مجموع باعث مرگ بسیاری از ایرانیان، احتمالاً حدود یک سوم تا حداکثر نیمی از جمعیت قلمرو ساسانیان شد. تقریباً تمام غرب ایران تا شرق دریای مدیترانه به طاعون مبتلا شده بود و احتمالاً بسیاری از فرماندهان نظامی و همچنین شاه ایران، کباد دوم، بر اثر این بیماری کشته شده اند. در چنین شرایطی به اعراب مسلمان فرصت داده شد تا بر ایران و بخشهایی از امپراتوری روم شرقی تسلط پیدا کنند.

مطالعات دیرینه اقلیمی نشان می دهد که در این مدت یک دوره خنک کننده اقلیمی وجود داشته است. بررسی های گرینلند و اقیانوس اطلس شمالی این رویداد اقلیمی را تایید می کند. علاوه بر این، بر اساس نوشته‌های تاریخی نویسندگان دوره اسلامی، رودخانه‌های دجله و فرات در دوران گرمایش در قرون وسطی (۹۵۰ تا ۱۲۵۰) بارها طغیان کردند و خسارات شدید اجتماعی-اقتصادی در بین‌النهرین (عراق کنونی) به بار آوردند. .

سوابق تاریخی ایران نیز حاکی از وقوع سیلاب های شدید و بسیار ویرانگر است که بیشتر به دلیل بارندگی های زیاد و طغیان رودخانه ها و مسیل ها (۱۸۷۰ میلادی) نیز زمان داشته است.

از سیل های مهیب رخ داده از دوره قاجار می توان به سیل ۲۸ اردیبهشت ۱۲۴۶ تهران اشاره کرد که منجر به تخریب اموال و کشته شدن افراد زیادی شد. همچنین از ابتدای سال ۱۳۱۳ خسارات و خسارات زیادی در اکثر نقاط ایران بر اثر بارندگی شدید و سیلاب های سیل آسا وارد شده است. مثلاً در قم حدود هزار خانه ویران شد. در ۱۷ مرداد ۱۳۱۳ سیل بزرگی در تبریز رخ داد که خسارات جدی به آن شهر وارد کرد، همچنین در ۲۳ بهمن همان سال بر اثر بارش شدید برف در خوزستان و بخشی از منطقه لرستان و بختیاری و به دنبال آن بارندگی شدید. رودخانه های کارون، کرهه و دز طغیان کردند و هزینه های سنگینی را به همراه داشتند.

نگاهی به سیل اخیر

بر اساس تحقیقات وزارت جهاد و سازندگی، در چهار دهه ۱۳۳۱ تا ۱۳۷۰، ۱۸۹۰ سیل رخ داده است که کمی بیش از ۵۰ درصد آن در دهه ۱۳۶۰ رخ داده است.

این آمار همچنین نشان می دهد که در مدت مذکور ۶۲۵ شهر آسیب دیده اند که نسبت دهه ۱۳۶۰ برابر با ۲۳۹ مورد بوده است. مجموع خسارات ناشی از سیل برای مدت زمان مشخص شده حدود ۱۲۵۰ میلیارد ریال برآورد شده است که از این میزان نزدیک به ۶۸ میلیارد ریال (۵۵ درصد) مربوط به دهه گذشته بوده است.

بر اساس تحقیقات وزارت جهاد و سازندگی، در چهار دهه ۱۳۳۱ تا ۱۳۷۰، ۱۸۹۰ سیل رخ داده است که کمی بیش از ۵۰ درصد آن در دهه ۱۳۶۰ رخ داده است.

در سال های اخیر به دلیل وقوع سیلاب های شدید ناشی از بارندگی های شدید، کشور خسارات و خسارات زیادی را متحمل شده است. اواخر اسفند ۱۳۹۶ تا اواسط فروردین ۱۳۹۶ بر اثر بارش های متمرکز و جاری شدن سیلاب شدید در ۲۵ استان کشور به ویژه استان های گلستان، لرستان، خوزستان، ایلام، کرمانشاه، مازندران و فارس، بیش از ۲۰۰ شهر و ۴۴۰۰ روستا آسیب دیدند. سیل و رودخانه های طغیان شده جدی به نظر می رسیدند. بیش از شصت هزار واحد شهری و روستایی تخریب و بیش از هفتاد و پنج هزار واحد آسیب دید.

در این حوادث ۳۲۸۵ نفر مجروح و بیمار شدند و بین ۷۶ تا ۸۶ نفر جان خود را از دست دادند. از دیگر خسارات و خسارات وارده می توان به اختلال در بسیاری از راه های ارتباطی اصلی و فرعی بین روستاها و شهرها، تلف شدن دام و طیور، از بین رفتن محصولات کشاورزی و کندوهای زنبور عسل، فرسایش خاک، آسیب به زیرساخت های کشاورزی و صنعتی، تاسیسات برقی و… وی گاز، آب و فاضلاب، آبزی پروری، مراکز درمانی، مدارس، راه آهن و میراث فرهنگی را برشمرد.

جمع‌آوری سیل‌ها از اسناد تاریخی و یافتن شواهدی از وقوع سیل در لایه‌های فرهنگی محوطه‌های باستانی به همراه مطالعات اقلیمی دیرینه می‌تواند نتایج دقیق‌تری از شرایط اقلیمی و محیطی گذشته ارائه دهد. به عبارت دیگر مطالعات مذکور مکمل یکدیگر هستند.

این بررسی ها نشان می دهد که وقوع سیل های مخرب در ایران همزمان با دوره های تغییر اقلیم بوده است. در واقع و معمولاً وقوع باران‌های مرتبط با تغییرات اقلیمی عامل اصلی این خطر طبیعی در ایران است. در دوره‌های طولانی خشکسالی، به دلیل کاهش پوشش گیاهی و نفوذپذیری خاک، وقوع باران‌های متمرکز و ناگهانی اغلب منجر به طغیان رودخانه‌ها و مسیل‌ها و سیلاب‌های ناگهانی می‌شود.

منبع: ایرنا