فرش دستباف و جایگاه از دست رفته/ کلاف سردرگم صادرات فرش
توسعه برند به نقل از ایسنا/اصفهان فرش دستباف ایرانی، نماد هنر، هویت و اقتصاد سنتی کشور، این روزها با چالش‌هایی چون افت صادرات، کاهش بیمه بافندگان و خروج نسل جوان از چرخه تولید روبه‌رو شده است. چالش‌هایی که تنها با حمایت واقعی دولت و نوسازی ساختار این صنعت قابل حل است.
فرش دستباف ایرانی نه‌تنها تبلور هویت، هنر و تمدن کهن این سرزمین است، بلکه یکی از مهم‌ترین ظرفیت‌های مغفول‌مانده اقتصادی کشور در حوزه صادرات غیرنفتی به‌شمار می‌رود. این هنر-صنعت ارزشمند، با وجود توان بالای خود در ارزآوری، ایجاد اشتغال گسترده، تولید ارزش‌افزوده و نقش‌آفرینی در اقتصاد خانوارهای روستایی و شهری، در سال‌های اخیر با چالش‌هایی ساختاری، سیاستی و اجرایی مواجه شده که موقعیت جهانی آن را متزلزل کرده است. در شرایطی که بسیاری از کشورها با سرمایه‌گذاری در هنرهای بومی خود توانسته‌اند به بازارهای جهانی راه پیدا کنند، ایران با برخورداری از پیشینه‌ای هزارساله در تولید فرش دستباف، به‌دلیل نبود سیاست‌گذاری پایدار، ضعف حمایت‌های بیمه‌ای و مالی، بی‌توجهی به نسل جوان و بازاریابی مدرن، جایگاه اول جهانی خود را واگذار کرده و اکنون در رتبه ششم قرار دارد.
با اینحال، اگر دولت به جای مداخله‌های مقطعی، رویکردی حمایتی و بلندمدت اتخاذ کند، فرش ایرانی می‌تواند دوباره به یکی از مهم‌ترین پیشران‌های اقتصادی در عرصه صادرات و اشتغال تبدیل شود. حال روز ملی فرش، نه تنها یک روز گرامیداشت، بلکه فرصتی برای بازاندیشی، همدلی و تصمیمی جدی برای حفظ و احیای این گوهر فرهنگی کهن است.
ساعد عصاچی، رئیس اتحادیه تولیدکنندگان فرش دستباف استان اصفهان به توسعه برند به نقل از ایسنا می‌گوید: فرش دستباف و صنایع‌دستی، به‌دلیل پیوند عمیق با فرهنگ، تاریخ، تمدن و هنر ایران از جایگاه استراتژیک و ارزشی بالایی برخوردار هستند.
وی در خصوص چالش‌ها و موانع پیش روی صادرات صنعت فرش دستباف می‌افزاید: علاوه‌بر تحریم‌های گسترده و مداوم که مانع اصلی صادرات کشور شده و به‌صورت هدفمند جامعه‌ای خاص را نشانه گرفته، تحریم‌های داخلی نیز موانع بسیاری برای صادرات فرش ایجاد کرده است.
رئیس اتحادیه تولیدکنندگان فرش دستباف استان اصفهان بیان می‌کند: اگر به این باور برسیم که فرش دستباف پرچم دوم ایران است و توانایی ایجاد ارزش افزوده قابل توجه و ارزآوری مناسب برای کشور را دارد، می‌توانیم به نقش مؤثر آن در اقتصاد ملی توجه بیشتری داشته باشیم، زیرا این صنعت بدون آنکه هزینه‌ای برای دولت به همراه داشته باشد، ظرفیت اشتغال‌زایی برای دو و نیم میلیون بافنده را دارد و می‌تواند بخش مهمی از دغدغه اشتغال را برطرف کند؛ براین‌اساس، توجه ویژه به توسعه و حمایت از فرش دستباف به‌عنوان یک ظرفیت بزرگ اقتصادی و اشتغال‌زایی ضروری است.
عصاچی درباره ۲۰ خرداد که در تقویم رسمی کشور به‌عنوان روز ملی صنایع‌دستی و فرش ثبت شده است، می‌افزاید: به‌دلیل جایگاه ویژه و سهم قابل توجه فرش دستباف در صادرات غیر نفتی کشور، ۲۰ خرداد به‌عنوان روز ملی فرش نام‌گذارش شده است.
وی مطرح می‌کند: امیدواریم با حمایت‌های مؤثر دولت و در فضایی به دور از قوانین خلق‌الساعه و موانع روزمره‌ای که هر روز بر سر راه تولید و صادرات قرار می‌گیرد، همراهی و هم‌سویی لازم با فعالان این حوزه شکل بگیرد. در چنین شرایطی، بخش خصوصی نیز به‌طور طبیعی ترغیب برای ورود به این عرصه خواهد شد. آنچه در این میان اهمیت دارد، جذب و حضور نسل جوان در این صنعت ارزشمند است.
کاهش انگیزه نسل جوان، هشداری جدی برای آینده فرش دستباف ایران
رئیس اتحادیه تولیدکنندگان فرش دستباف استان اصفهان ادامه می‌دهد: در سال‌های اخیر، با کاهش انگیزه در میان نسل جوان برای ورود به این عرصه، خلاقیت و نوآوری جایگاه پیشین خود را از دست داده. در نتیجه، رتبه نخست جهانی در این حوزه که زمانی در اختیار ایران بود را از دست داده‌ایم و به رتبه ششم تنزل پیدا کرده‌ایم. این مسئله، از چالش‌های جدی این روزهاست؛ بااین‌حال، امیدواریم که با تغییر روندها و حمایت‌های مؤثر، بار دیگر رونقی در این حوزه پدید آید و زمینه برای شکوفایی دوباره هنرمندان فراهم شود.
عصاچی اظهار می‌کند: امروز کشورهایی مانند هند، چین، پاکستان، نپال، مصر و ترکیه از ایران پیشی گرفته‌اند. درحال‌حاضر، هند جایگزین ایران در رتبه نخست شده است؛ موضوعی که نشان می‌دهد تقاضا و استقبال جهانی از فرش دستباف همچنان پابرجاست، بلکه ایران نتوانسته جایگاه خود را حفظ کند.
وی با اشاره به اینکه یکی از چالش‌های جدی پیش‌روی فرش دستباف ایران، نبود حمایت‌های کافی بیمه‌ای و مالی از بافندگان است، می‌گوید: دولت به جای مانع‌تراشی، باید نقش حمایتی خود را ایفا کند؛ چرا که بافندگان تنها زمانی انگیزه ادامه فعالیت خواهند داشت که از حداقل‌هایی همچون بیمه، بازنشستگی، درآمدزایی پایدار، امکان ایجاد ارزش افزوده و غیره برخوردار باشند. حال درصورت نبود این مؤلفه‌ها، بسیاری از بافندگان ناگزیر هستند از این زنجیره خارج شوند و نسل جوان نیز تمایلی به ورود به این حوزه نخواهد داشت. تداوم این روند، کاهش تولید را در پی خواهد داشت و به‌تبع آن، افت صادرات فرش دستباف ایران را رقم خواهد زد.
رئیس اتحادیه تولیدکنندگان فرش دستباف استان اصفهان در خصوص اینکه این استان خود به‌عنوان یکی از قطب‌های شناخته‌شده فرش دستباف کشور، در سال‌های اخیر چه اقداماتی برای تبلیغ و ترویج این هنر-صنعت اصیل ایرانی انجام داده است، بیان می‌کند: تا کنون ایونت‌های متعددی در داخل و خارج کشور برگزار شده است.یکی از مهم‌ترین این رویدادها، جشنواره ملی قالی فخر است که با حضور فرش‌هایی از سراسر کشور و ارزیابی توسط داوران برجسته داخلی و خارجی برگزار می‌شود. این جشنواره نه تنها به تولیدکنندگان انگیزه می‌دهد تا کیفیت و نوآوری خود را ارتقاء دهند، بلکه به مالکان فرش نیز کمک می‌کند تا ارزش سرمایه‌ای این کالای فرهنگی را بهتر درک کنند.
عصاچی ادامه می‌دهد: برای نخستین بار، المپیاد دانش‌آموزی و دانشجویی فرش در اصفهان برگزار شد؛ رویدادی که با هدف جذب و انگیزه‌بخشی به نسل جوان، به‌ویژه نسل Z طراحی شد تا نقش‌آفرینی آن‌ها در آینده این حوزه تقویت شود.
وی می‌افزاید: در حوزه نمایشگاه‌ها نیز، استان اصفهان در بهمن سال گذشته میزبان یکی از گسترده‌ترین و موفق‌ترین نمایشگاه‌های فرش کشور بود؛ نمایشگاهی که به اذعان کارشناسان، بهترین نمایشگاه ایران در این حوزه شناخته و با استقبال چشمگیری از سوی استان‌های مختلف روبه‌رو شد.
رئیس اتحادیه تولیدکنندگان فرش دستباف استان اصفهان در ادامه بیان می‌کند: در کنار تمامی این فعالیت‌ها، دوره‌های آموزشی تخصصی در زمینه‌هایی مانند رنگرزی، بافت، مرمت و سایر مهارت‌های مرتبط به‌صورت مستمر در اصفهان برگزار می‌شود.
عصاچی اظهار می‌کند: استان اصفهان دارای ۱۳ سبک تولید فرش وجود دارد و بیش از ۲۷۰ هزار خانوار به‌عنوان تولیدکننده فرش شناسایی شده‌اند. براساس آمارهای موجود، تاکنون حدود ۲۷۰ هزار کارت شناسایی برای بافندگان فرش صادر شده است. بااین‌حال، تعداد واقعی بافندگان بیشتر از این رقم است، چرا که در بسیاری از خانواده‌ها چند نفر به فعالیت بافت فرش مشغول‌اند. به‌عنوان مثال، در یک خانواده چهار نفره که تنها یک نفر کارت شناسایی دریافت کرده، ممکن است دو یا سه نفر دیگر نیز به‌صورت فعال در کارگاه‌های خانگی به بافت فرش بپردازند. با احتساب این موضوع، جمعیت فعال در تولید فرش در استان اصفهان حدود ۹۰۰ هزار تا یک میلیون نفر تخمین زده می‌شود، اما با گذر زمان تعداد بافندگان رو به کاهش است.
وی درباره اینکه بیشترین استقبال از چه نوع سبک فرش است، مطرح می‌کند: فرش‌های دستباف به دو دسته اصلی تقسیم می‌شود؛ فرش‌های تجاری با هدف صادرات و فرش‌های هنری و ارزشمند با سبک‌های خاص و منحصربه‌فرد. فرش‌های تجاری، که با هدف بازارهای بین‌المللی تولید می‌شوند، به‌طور معمول براساس نیاز بازار بازاریابی شده، سلیقه مشتریان را به‌دقت بررسی و سبک‌های مدرن و نوآورانه را در طراحی خود به‌کار می‌گیرند. این نوع فرش‌ها با نوآوری و تطابق با مد روز، فروش و صادرات خوبی را تجربه می‌کنند، اما در مقابل، فرش‌هایی که از نقشه‌های تکراری و قدیمی استفاده می‌کنند و نوآوری در آن‌ها وجود ندارد، به‌دلیل ناتوانی در جذب مشتری، جایگاه خود را از دست داده‌اند و فروش موفقی نداشته‌اند.
رئیس اتحادیه تولیدکنندگان فرش دستباف استان اصفهان در ادامه بیان می‌کند: در بخش فرش‌های هنری نیز روند مشابهی دیده می‌شود؛ هنرمندانی که با سلیقه‌سازی، تبلیغات هدفمند، ارائه خدمات ویژه مانند صدور «توکن غیرقابل تعویض» NFT پس از فروش و بسته‌بندی‌های خاص، توانسته‌اند جایگاه خود را در بازار حفظ کنند و به موفقیت‌های چشمگیری برسند.
صدور شناسنامه فرش، حرکتی به‌سوی هوشمندسازی و حفظ اصالت
عصاچی با اشاره به اینکه یکی از مهم‌ترین دستاوردهای استان اصفهان در این حوزه، صدور شناسنامه برای فرش است، توضیح می‌دهد: وقتی کالایی قصد ورود به فناوری‌های نوین و هوشمند را دارد، ضروری است که هویت و اصالت آن به‌صورت دقیق ثبت شود که لازمه آن صدور شناسنامه برای فرش است. برای اولین بار در اصفهان، در سامانه «جی اصفهان» و با همکاری مرکز شماره‌گذاری کد کالای ایرانی، سازمان جهانی مالکیت فکری (WIPO) ایران و مرکز ملی فرش، شناسنامه‌ای برای فرش‌ها صادر شده است. این شناسنامه، چه برای فرش‌های هنری و چه برای فرش‌های تجاری، امکان ثبت رسمی و ارائه در سامانه‌های مختلف جهانی را فراهم می‌کند و سندی معتبر برای مالکیت و اصالت فرش به‌شمار می‌آید.
وی ادامه می‌دهد: اشخاصی که از این امکانات مدرن بهره برده‌اند، موفق به فروش و صادرات بهتر شده‌اند، اما فعالانی که همچنان به روش‌های سنتی و قدیمی پایبندند، قادر به رقابت در بازارهای جدید و جهانی نیستند. چشم‌انداز و زیرساخت‌هایی برای به‌روزرسانی و توسعه تولید فرش فراهم شده است، تا بتوانیم جایگاه از دست رفته خود را (رتبه یک جهانی) با حمایت دولت بازپس بگیریم.
رئیس اتحادیه تولیدکنندگان فرش دستباف استان اصفهان متذکر می‌شود: یکی از چالش‌های جدی و مداوم که بافندگان فرش درحال‌حاضر، با آن مواجه‌اند، مسئله بیمه است. طبق برنامه‌ریزی‌های اولیه، دولت سهمیه‌ای برای بیمه قالیبافان در نظر گرفت و قرار بود از طریق سازمان تأمین اجتماعی، بافندگان تحت پوشش بیمه قرار گیرند. اما ازآنجایی‌که دولت به تعهدات مالی خود در این زمینه عمل نکرد و همین موضوع موجب شد تأمین اجتماعی که از دولت طلبکار است، حاضر به ادامه بیمه‌گری بافندگان جدید نباشد. در نتیجه، روند بیمه بافندگان با افت شدیدی روبه‌رو شده است؛ به‌گونه‌ای که تعداد بافندگان بیمه‌شده در استان اصفهان که زمانی حدود ۸۰ هزار نفر بود، اکنون به کمتر از ۱۰ هزار نفر کاهش پیدا کرده است و این روند نزولی همچنان ادامه دارد.
عصاچی ادامه می‌دهد: دلایل این کاهش، علاوه‌بر پرداخت نشدن سهم دولت(عمل نکردن دولت به تعهدات خود)، به مسائل دیگری همچون ناتوانی مالی برخی بافندگان برای پرداخت حق بیمه، یا بازنشستگی تعدادی از بیمه‌شدگان است، اما نکته مهم‌تر اینجاست که پس از خروج این افراد از چرخه بیمه، هیچ فرد جدیدی جایگزین آن‌ها نشده است، چرا که سازمان تأمین اجتماعی به‌دلیل نبود حمایت مالی کافی از سوی دولت، بیمه‌کردن بافندگان جدید را متوقف کرده است.
به گزارش توسعه برند به نقل از ایسنا، فرش دستباف ایرانی، با وجود جایگاه تاریخی و هنری بی‌نظیرش، امروز بیش از هر زمان دیگری نیازمند نگاهی راهبردی و اقتصادی است. این هنر-صنعت، با ظرفیت اشتغال‌زایی برای میلیون‌ها نفر، می‌تواند نقشی مؤثر در اقتصاد غیرنفتی کشور ایفا کند؛ مشروط بر اینکه موانع ساختاری مانند تحریم‌ها، نبود حمایت‌های بیمه‌ای، بی‌ثباتی قوانین و غفلت از نسل جوان برطرف شود. حمایت واقعی دولت، ورود به بازارهای نوین و بهره‌گیری از فناوری‌های دیجیتال می‌تواند مسیر بازگشت فرش ایرانی به جایگاه شایسته جهانی‌اش را هموار کند.
پایان
