بیماری‌ها و ریسک‌های اقتصادی در صنعت پرورش ماهی؛ چالش‌های بزرگ آبزی‌پروری
توسعه برند به نقل از ایسنا/اصفهان استان اصفهان با ظرفیت‌های قابل توجه در تکثیر و پرورش ماهیان زینتی و قزل‌آلا، نقش مهمی در تأمین بچه‌ماهی و محصولات آبزی برای استان‌های هم‌جوار ایفا می‌کند، هرچند محدودیت‌های زیست‌محیطی و زیرساختی، توسعه این صنعت را با موانعی جدی مواجه کرده است.
در دنیای امروز که اهمیت تغذیه سالم و تأمین مواد مغذی به ویژه پروتئین‌های با کیفیت، به‌عنوان یکی از ارکان اصلی سلامت جامعه مطرح است، آبزیان به‌ویژه ماهی به‌عنوان منبعی غنی از پروتئین کامل، اسیدهای چرب امگا-۳، ویتامین‌ها و مواد معدنی ضروری شناخته می‌شوند. ماهی نه‌تنها ارزش غذایی بالایی دارد، بلکه به‌دلیل قابلیت هضم آسان و فواید متعدد برای سلامت قلب و مغز، جایگاه ویژه‌ای در رژیم غذایی سالم ایفا می‌کند. با این حال، در ایران و بسیاری از استان‌های آن، سرانه مصرف ماهی همچنان پایین‌تر از میانگین جهانی است که ناشی از عوامل متعددی از جمله عادات غذایی، دسترسی محدود به محصولات آبزی، و کمبود فرهنگ‌سازی مناسب در زمینه مصرف ماهی است. این موضوع ضرورت توجه ویژه به توسعه صنعت آبزی‌پروری، بهبود زیرساخت‌های تولید و توزیع، و افزایش آگاهی عمومی نسبت به فواید مصرف ماهی را دوچندان می‌کند تا بتوان به سمت ارتقای سلامت عمومی و تأمین پایدار پروتئین حیوانی گام برداشت. در همین راستا و به مناسبت هفته صنایع دستی با مصطفی کردآبادی، کارشناس مسئول آبزیان و زنبورعسل اداره‌کل دامپزشکی استان اصفهان به گفت‌وگو نشستیم که حاصل آن را در ادامه می‌خوانید:
نظر شما درباره وضعیت آبزی‌پروری در کشور چیست و مهم‌ترین عوامل مؤثردر پایداری این صنعت کدامند؟
آبزی‌پروری یکی از اقتصادی‌ترین و ساده‌ترین روش‌های تولید پروتئین حیوانی در عصر حاضر به‌شمار می‌رود. درحال‌حاضر، آزاد ماهیان به‌ویژه گونه‌های پرورشی، سهم مهم و قابل توجهی از منابع اقتصادی و پروتئینی حیوانی را در تعداد قابل توجهی از کشورها به خود اختصاص داده‌اند و این صنعت در ایران نیز با شتاب در حال توسعه است. یکی از عوامل تعیین کننده اصلی در پایداری این صنعت، حاکمیت قانون و حکمرانی مؤثر است. حکمرانی مؤثر باید سلامت زیست محیطی، رفاه انسان و حیوانات را مدنظر قرار دهد. بدون وجود ساختارهای حکمرانی مؤثر، احتمال سوء‌برداشت از منابع، رکود صنعت و بروز خسارت‌های جبران ناپذیر زیست‌محیطی افزایش پیدا خواهد کرد. در حکمرانی صحیح علاوه‌بر دولت، سازمان‌های غیردولتی و تولیدکنندگان نیز باید مشارکت داشته باشند؛ چرا که حکمرانی ضعیف در آبزی پروری نه‌تنها موجب رکود صنعت و شیوع بیماری‌ها خواهد شد، بلکه آسیب‌های برگشت‌ناپذیر در زمینه زیست محیطی به همراه خواهد داشت.
استان اصفهان چه ظرفیتی در زمینه تعداد استخرهای پرورش ماهی در اختیار دارد؟
این استان دارای ۲۰۰ استخرماهیان گرمابی، ۵۷۶ استخر ماهیان سردابی، ۶۰۱ استخر ماهیان زینتی، همچنین پنج استخر پرورش ماهیان خاویاری است.
این استان در زمینه پرورش ماهی چه جایگاهی در میان استان‌های کشور دارد؟
استان اصفهان در حوزه تکثیر و پرورش ماهیان زینتی با کسب رتبه نخست در کشور، جایگاهی برجسته دارد، اما به‌دلیل محدودیت‌های منابع آبی و شرایط جغرافیایی منطقه، در پرورش ماهیان خوراکی در رتبه بیستم کشور قرار گرفته است.
گونه‌های غالب ماهیان پرورشی در استان اصفهان کدامند؟
گونه‌های پرورشی در این استان شامل، ماهیان گرم‌آبی بیشتر از خانواده کپور ماهیان، ماهیان سردآبی همچون قزل‌آلا و در بخش ماهیان زینتی، انواع متنوعی از ماهیان آب‌های شیرین از جمله گوشت‌خوار و گیاه‌خوار استفاده است.
اصلی‌ترین چالش‌های پیش‌روی صنعت پرورش ماهی کدامند؟
اصلی‌ترین چالش‌های صنعت پرورش ماهی در پنج دسته کلی طبقه‌بندی می‌شوند که مهم‌ترین و اولین آن‌ها مشکلات مرتبط با منابع آبی است. کمبود آب شیرین، استفاده از آب‌های لب‌شور، خشکی رودخانه زاینده‌رود و شور شدن آب چاه‌های کشاورزی، زمینه را برای مواجهه با مشکلات جدی در پرورش ماهیان سردآبی به ویژه قزل‌آلا فراهم کرده است. هرچند قزل‌آلا تا حدی قادر به سازگاری با آب لب‌شور است، اما مدیریت منابع آبی به‌ویژه در شرایط کاهش کمیت و افزایش شوری آب، چالشی بزرگ و پیچیده در این حوزه محسوب می‌شود. بسیاری از مزارع پرورش ماهی برای چرخانی و استفاده بهینه از آب، به نیروی برق به‌دلیل هوادهی و تصفیه آب وابسته‌اند. قطعی برق می‌تواند، منجر به تلفات گسترده ماهیان شود و استفاده طولانی مدت از برق هزینه‌های پرورش را افزایش داده و موجب تشدید چالش‌های این صنعت خواهد شد.
دومین چالش در حوزه پروش ماهی مشکلات ساختاری و داری است. بسیاری از پرورش‌دهندگان با دشواری‌های دریافت مجوزهای لازم برای استفاده از آب چاه‌های کشاورزی و اخذ پروانه‌های سازمان نظام مهندسی و نظام دامپزشکی مواجه‌اند. این مسائل دسترسی به تسهیلات بانکی، بیمه آبزیان و ساماندهی مزارع به‌وسیله نهادهای حاکمیتی را نیز تحت تأثیر قرار داده است. علاوه‌بر این، نبود هماهنگی کافی میان دستگاه‌های دولتی و نبود هم‌پوشانی قوانین و دستورالعمل‌های سازمان‌هایی همچون آب منطقه‌ای، وزارت نیرو، محیط زیست و وزارت جهاد کشاورزی روند رفع مشکلات آبزی‌پروران را کند کرده است، همچنین فقدان تشکل‌های غیردولتی قوی مانند تعاونی‌ها و اتحادیه‌ها در شهرستان‌ها و استان از دیگر موانع این حوزه است.
سومین چالش، مسائل فنی و بهداشتی است که شامل مقابله با بیماری‌ها و آفات می‌شود. پرورش ماهیان سردآبی در شرایط ساختاری نامناسب، جابه‌جایی خارج از ضوابط فنی و بهداشتی، رعایت نکردن مقررات قرنطینه و امنیت زیستی به ویژه در استخرهای کوچک با آب‌های لب‌شور و تغییرات دمایی، خطر ابتلا به بیماری‌ها در تراکم بالا را افزایش می‌دهد. کنترل این بیماری‌ها نیازمند تخصص و تجهیزات پیشرفته است که در برخی مناطق استان(رشد قارچ‌گونه مزارع) فراهم نیست. ساختارهای غیرمهندسی و افزایش ظرفیت‌های بدون اخذ پروانه نیز از مشکلات موجود است. به‌کارگیری فناوری‌های پیشرفته مانند سیستم‌های مداربسته و بازچرخانی آب برای بهینه‌سازی مصرف و حفظ محیط زیست ضروری است، اما هزینه‌های بالای این فناوری‌ها مانع بزرگی برای پرورش‌دهندگان به‌شمار می‌رود.
چهارمین چالش، مسائل اقتصادی و بازاریابی(بازار) است. هزینه‌های اولیه راه‌اندازی مزارع پرورش ماهی بسیار بالا بوده و بسیاری از کشاورزان قادر به تأمین آن نیستند، بنابراین ساختارهای غیرمهندسی در استخرها ایجاد شده که تولید را با مشکل روبه‌رو می‌کند، همچنین کمبود سرمایه برای فرآوری محصولات و عرضه مستقیم آن‌ها، تولیدکنندگان را با مشکلاتی روبه‌رو کرده است. در این زمینه، ضروری است، شهرداری‌ها ایستگاه‌های عرضه مستقیم را در شهرهای بزرگ در اختیار آبزی‌پروران قرار دهند، تا محصولات به‌صورت مستقیم به دست مصرف‌کنندگان برسد. این اقدام می‌تواند به افزایش فرهنگ مصرف آبزیان در استانی مانند اصفهان کمک شایانی کند.
پنجمین چالش، به مسائل فرهنگی و مصرف آبزیان مربوط می‌شود. با وجود تولید قابل توجه ماهی در استان اصفهان، سرانه مصرف آن در استان پایین‌تر از میانگین جهانی است؛ به‌طوری‌که متوسط مصرف ماهی در اصفهان حدود ۱۱ کیلوگرم در سال است، درحالی‌که میانگین جهانی به بیش از ۲۲ کیلوگرم می‌رسد. این فاصله معنادار به دلایلی همچون عادات غذایی، کمبود آگاهی عمومی درباره فواید مصرف آبزیان، نبود فرهنگ‌سازی گسترده، دسترسی محدود به محصولات تازه و فراوری‌شده و ناآشنایی با روش‌های صحیح پخت ماهی بازمی‌گردد.
مهم‌ترین بیماری‌های رایج در میان گونه‌های پرورشی آبزیان چیست و این بیماری‌ها چگونه می‌توانند، بر سلامت، رشد و پایداری مزارع پرورش ماهی تأثیر گذار باشند؟
در پرورش ماهی، به‌دلیل اشتراک کامل محیط زندگی، تغذیه و دفعیات میان آبزیان، امکان پیشگیری از بروز بیماری‌ها آسان‌تر و مقرون به‌صرفه‌تر است. بااین‌حال، توسعه روزافزون این صنعت در کشور با چالش‌های متعددی در حوزه بیماری‌های محیطی، تغذیه‌ای، ویروسی، باکتریایی و قارچی همراه بوده است؛ بیماری‌هایی که گاه منجر به تلفات گسترده و گاه موجب افت محسوس کیفیت محصول می‌شوند. در بسیاری از موارد، مشکلات ناشی از تنش‌های آبی و ناترازی در تأمین انرژی فشار مضاعفی را بر مجموعه‌های پرورش وارد کرده و در مواردی پیامدهایی بازگشت‌ناپذیر برای مزرعه‌داران به همراه دارد. در این میان، اداره کل دامپزشکی استان اصفهان با اجرای طرح‌های مراقبت فعال و غیرفعال، پایش میدانی و نمونه‌برداری منظم از مزارع، به‌منظور پیشگیری و کنترل بیماری‌های اخطارکردنی ویروسی، شناسایی مراکز تکثیر و پرورش آلوده، جلوگیری از خسارات اقتصادی سنگین به آبزی‌پروران، تضمین پایداری تولید در زنجیره غذایی و اقتصاد خانوار و نیز صیانت از کیفیت محصولات و استانداردهای صادرات بین‌المللی، نظارتی مستمر بر این مراکز دارد. بی‌تردید، موفقیت کامل این برنامه‌ها و استمرار دستاوردهای آن، در گرو همکاری مؤثر و مسئولانه آبزی‌پروران با نهادهای دولتی، به‌ویژه شبکه‌های دامپزشکی در سطح شهرستان‌هاست؛ همکاری‌ای که ضامن بهداشت، سلامت و پیشرفت پایدار این صنعت خواهد بود.
مهم‌ترین موانع و چال‌هایی که فعالان حوزه پرورش ماهی در استان با آن روبه‌رو هستند، کدام‌اند؟
برداشت‌های بی رویه از منابع آبی، آلودگی منابع آبی با فاضلاب‌های صنعتی و شهری، توسعه خارج از ضوابط آبزی پروری، ساماندهی نشدن خودروهای حمل آبزیان زنده، هزینه‌ها و سرمایه‌گذاری اولیه، ناترازی در انرژی به‌خصوص برق و نبود تشکل قوی و پیگیر در منطقه از جمله چالش‌های اساسی این روزها در آبزی پروری استان است.
آیا استان اصفهان در زمینه تأمین ماهی و فراورده‌های آبزی، نقش فرا منطقه‌ای ایفا می‌کند؟
استان اصفهان در زمینه تکثیر تخم چشم‌زده و تولید بچه ماهی قزل‌آلا جایگاهی مناسب در سطح استان و کشور دارد و به‌عنوان تأمین کننده اصلی بچه ماهی و تخم چشم زده قزل‌آلا برای استان‌های هم‌جوار شناخته می‌شود. در بخش ماهیان زینتی، این استان به‌عنوان تأمین کنند بسیاری از گونه‌های زینتی آب شیرین مطرح است و حتی محموله‌های قابل توجهی از ماهیان زینتی این استان به سایر استان‌ها ارسال و در مسیر صادرات قرار می‌گیرند.
آیا استان اصفهان در حوزه پرورش ماهی خاویار فعال است؟
استان اصفهان دارای پنج واحد فعال در زمینه پرورش ماهیان خاویاری است. اگرچه این استان تاکنون رتبه مشخصی در سطح کشور در این حوزه کسب نکرده است، اما با توجه به ظرفیت‌ها و زیرساخت‌های موجود، می‌تواند به‌عنوان زمینه‌ساز توسعه پرورش ماهیان خاویاری در آینده مطرح شود.
بزرگترین ریسک‌های اقتصادی پیش‌روی صنعت پرورش ماهی، همچون بیماری‌ها، نوسانات قیمت، کمبود خوراک، تحریم‌ها و غیره چیست؟
تأمین مالی، قیمت و کیفیت خوراک، نوسانات بازار، هزینه‌های جاری ناشی از کاهش منابع آب‌های شیرین و بروز بیماری‌ها به ترتیب مؤثرترین عوامل تأثیرگذار بر صنعت پرورش ماهی محسوب می‌شوند.
پایان
